Myanmar và Việt Nam: cải cách đón vận hội mới?

Myanmar ngày hôm nay tương tự như Việt Nam vào đầu năm 1980 với một mức sống rất thấp và đang ở trong giai đoạn đầu của các cải tổ kinh tế thị trường. Myanmar giờ đây là quốc gia nghèo nhất trong khu vực. Nền kinh tế của Myanmar hiện đang chịu nhiều khó khăn về kinh tế: lạm phát cao – tỷ lệ lạm phát hàng năm trung bình khoảng 20% trong mười năm qua, tăng trưởng chậm chạp, dữ liệu kinh tế không đáng tin cậy, hệ thống ngân hàng yếu kém, thị trường chợ đen thống trị do hệ thống tỷ giá hối đoái kép (trước tháng 4.2012), tham nhũng cao, luật pháp yếu, cơ sở hạ tầng nghèo nàn, và nguồn nhân lực kém phát triển do thiếu sự đầu tư.

Sau những tiến triển đáng khích lệ trong cải cách chính trị, Myanmar khởi đầu cho những cải cách kinh tế bằng việc thống nhất hệ thống hối đoái nhiều tỷ giá thành một hệ thống thả nổi có kiểm soát đồng kyat – đồng tiền của Myanmar – bắt đầu từ ngày 2.4.2012. Tỷ giá thả nổi dựa quanh một tỷ lệ được đưa ra bởi ngân hàng trung ương gần sát với tỷ giá của thị trường chợ đen với dao động nhỏ ở hai biên. Những cải cách khác bao gồm giảm thuế xuất khẩu, giảm bớt những rào cản trong lĩnh vực tài chính và cải thiện môi trường kinh doanh. Những cải thiện này đã dẫn đến một dòng vốn lớn khoảng 20 tỉ đôla Mỹ đổ vào Myanmar ngay trong hai năm 2010 – 2011, so với khoảng 300 triệu đôla Mỹ đổ vào hai năm trước 2009 – 2010, và trên trăm tỉ từ 2012 đến nay với sự bùng nổ của FDI.

Việt Nam đạt được những thành tựu kinh tế ấn tượng qua chương trình Đổi mới trong suốt hai thập kỷ qua (1986 – 2006) với tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, kinh tế vĩ mô tương đối ổn định, và giảm nghèo đói đáng kể ở khu vực nông thôn. GDP bình quân hàng năm tăng trên 7% trong giai đoạn này.

Myanmar khởi đầu cho những cải cách kinh tế bằng việc thống nhất hệ
 thống hối đoái nhiều tỷ giá thành một hệ thống thả nổi có kiểm soát 
đồng kyat – đồng tiền của Myanmar – bắt đầu từ ngày 2.4.2012. 

Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này đã phải trả giá khá đắt bằng một số giá trị xuống thấp như: môi trường sinh sống bị huỷ hoại, tăng mức bất bình đẳng trong phân phối thu nhập, xuất hiện ngày càng nhiều các xáo trộn xã hội, và đáng chú ý hơn là sự suy hại dần cơ cấu xã hội (social fabric). Với giá phải trả này, việc theo đuổi chiến lược tăng trưởng cao trong bảy năm qua (2007 – 2013) dựa trên đầu tư công tràn lan và không hiệu quả, đặc biệt là việc đề cao vai trò của các tập đoàn nhà nước trong các lĩnh vực then chốt của nền kinh tế, cũng như ảnh hưởng ngày càng tăng của những nhóm lợi ích, đã khiến nền kinh tế vĩ mô mất cân bằng nghiêm trọng, thể hiện qua tình trạng mức tăng trưởng giảm mạnh xuống chỉ còn 5% và lạm phát tăng vọt ở mức bình quân hai con số trong thời gian sau.

Cuối cùng, Việt Nam phải hãm tốc độ tăng trưởng tiền tệ và tín dụng kể từ giữa năm 2011. Việc thắt chặt tín dụng đã dẫn đến một sự suy giảm mạnh các hoạt động kinh tế thể hiện qua tốc độ tăng trưởng chỉ còn chung quanh 5% trong ba năm qua. Điều này gây ra mối quan ngại về tình trạng “lạm phát đình đốn”, nghĩa là tăng trưởng trì trệ trong khi lạm phát vẫn cao – một khái niệm tương đối mới cho giới làm chính sách ở Việt Nam.

Nhiều công ty ngưng sản xuất hay phá sản trong ba năm gần đây, cho ra những tín hiệu cảnh báo về kinh tế và xã hội – đây là hệ quả trực tiếp của việc thiên vị các tập đoàn và công ty quốc doanh lớn trong khi cản trở môi trường kinh doanh cho khu vực tư doanh, đặc biệt là đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Vì những lý do trên, Việt Nam trở nên kém hấp dẫn trong con mắt của các nhà đầu tư nước ngoài. Điều này tương phản rõ rệt với hiện tượng các nhà đầu tư nước ngoài đổ xô vào Việt Nam tại thời điểm năm 2006 – 2007 khi Việt Nam gia nhập WTO và chủ trì hội nghị APEC ở Hà Nội vào cuối tháng 11.2006. Hiện tượng này bây giờ lại đang xảy ra ở nước bạn khi dòng đầu tư chảy cuồn cuộn vào Myanmar: các quốc gia tư bản mạnh hay trong vùng gồm hàng loạt các nhà đầu tư lớn của họ đang cố gắng tạo ảnh hưởng nhằm có được những dự án ở vùng đất mới đầy hứa hẹn này.

Năm mới, mặc dù có những hy vọng và nguyện ước cố hữu cho buổi giao thời, suy xét khách quan cho thấy trừ phi những thay đổi chính sách lớn được áp dụng, 2014 có thể còn ảm đạm hơn 2013, và 2015 u ám hơn 2014...

Để lấy lại niềm tin của các nhà đầu tư trong nước và quốc tế, Việt Nam cần nhanh chóng giải quyết các mất cân đối tài chính vĩ mô và thực hiện quá trình tái cơ cấu nền kinh tế một cách cụ thể và nhanh chóng, nhưng phải bắt đầu bằng các thay đổi căn bản. Các yếu tố của tiến trình cải cách lần thứ hai này, có thể gọi là Đổi mới 2, sẽ cần một khoảng thời gian dài để thực hiện (nhanh nhất là 3–5 năm) do các lỗ hổng tài chính cần giải quyết quá lớn, như nợ xấu của khu vực ngân hàng, nợ công quốc gia chính thức được xác nhận ở mức 55,4% GDP (khoảng 72 tỉ USD), và nợ của các doanh nghiệp nhà nước không được bảo lãnh (ngoài nợ công kể trên) ở mức 1,35 triệu tỉ đồng (hay 65 tỉ USD). Ngoài ra còn là việc tái lập cơ chế thị trường trong nhiều địa hạt, nhất là thị trường tín dụng và ngân hàng hiện đầy rẫy những rủi ro đạo đức.

Điều quan trọng nhất Việt Nam cần thay đổi tư duy căn bản là nhìn nhận vai trò của khu vực doanh nghiệp như động lực chính nếu muốn kỳ vọng một kỷ nguyên kinh tế mới của Việt Nam, điều dễ hiểu và được mọi người công nhận.

Cái giá phải trả cho nền kinh tế sẽ còn rất cao cho hai năm tới và sau đó. Các dấu hiệu ổn định tài chính vĩ mô được một số bình luận viên vỗ tay khen ngợi, như tỷ giá tạm lắng và lạm phát giảm xuống 6%, chỉ là dấu hiệu tạm thời cho các hoạt động sản xuất yếu kém, doanh nghiệp đóng cửa hay phá sản, sức mua kém trong toàn xã hội – nhất là các khó khăn hiện có của cả hai khu vực công và nông nghiệp. Ngoài nạn thất nghiệp là vấn đề ngắn hạn, yếu tố nhân lực kém trình độ và năng lực mới là mối đe doạ lâu dài cho phục hồi kinh tế. Và sự nhấn mạnh tiếp tục vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước và các doanh nghiệp nhà nước sẽ không giải đáp được vấn đề trên.

Năm mới, mặc dù có những hy vọng và nguyện ước cố hữu cho buổi giao thời, suy xét khách quan cho thấy trừ phi những thay đổi chính sách lớn được áp dụng, năm 2014 có thể còn ảm đạm hơn 2013, và 2015 u ám hơn 2014 cho… Việt Nam, bên cạnh những vận hội mới cho nước bạn vì những cải cách thật sự!

Phạm Đỗ Chí